წარმოგიდგენთ GDI-ს მიერ მომზადებულ ანგარიშს „ადამიანის უფლებები საქართველოში 2021“. ანგარიშში განხილულია ადამიანის უფლებათა დაცვის კუთხით საქართველოში 2021 წელს არსებული მდგომარეობა. დოკუმენტში თემატურად მიმოხილულია ამ წლის ის ძირითადი მოვლენები და შემთხვევები, რომელიც წარმოაჩენს, თუ რამდენად ასრულებს საქართველოს ხელისუფლება თავის ვალდებულებებს ადამიანის უფლებებისა და სამართლის უზენაესობის სფეროებში.
ანგარიშში აღწერილი მოვლენებიდან გამომდინარე, საქართველოში ადამიანის უფლებათა მდგომარეობა 2021 წელს მკვეთრად გაუარესებულია. კერძოდ, მმართველ პარტიას მითვისებული აქვს ფაქტობრივად ყველა სახელმწიფო ინსტიტუტი და ქვეყანაში ძლიერდება ავტორიტარიზმის ტენდენციები, რომლის საწინააღმდეგოდ არჩევნები - როგორც მთავარი დემოკრატიული მექანიზმი, უძლურია. ძალაუფლების შესანარჩუნებლად ხელისუფლება არ ერიდება არც ადამიანის უფლებათა სერიოზულ დარღვევებს და არც ურთიერთობის გაურესებას საერთაშორისო პატნიორებთან, რაც ქვეყნის დემოკრატიული წინსვლის პერსპექტივას მნიშვნელოვნად ასუსტებს. შედეგად საზოგადოებაში ისედაც მწვავე პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ვითარების ფონზე ძლიერდება ნიჰილიზმი, ხოლო ევროატლანტიკურ სივრცეში ფორმალური თუ ღირებულებითი ინტეგრაციის შესაძლებლობა კიდევ უფრო მკრთალი ხდება.
შეკრებისა და მანიფესტაციის თავისუფლება 2021 წელს კვლავ არ იყო სათანადოდ დაცული არც პრაქტიკაში და არც საკანონმდებლო დონეზე. კერძოდ, 2021 წლის 5 ივლისს ხელისუფლებამ არ ან ვერ დაიცვა ლგბტ+ თემის წევრები და მხარდამჭერები სიძულვილის ჯგუფებისაგან, რომლებმაც ძალადობრივად ჩაშალეს „თბილისი პრაიდის“ მიერ დაგეგმილი „ღირსების მარში“. შესაბამისად, სახელმწიფო აგრძელებს თავისი ვალდებულების უგულებელყოფას და არ უზრუნველყობს ლგბტ+ თემის მიერ შეკრების თავისუფლებით სარგებლობას მშვიდობიან გარემოში. თუკი სექსუალური უმცირესობის შემთხვევაში ხელისუფლება არ (ან ვერ) ახდენს შეკრების თავისუფლების დარღვევის პრევენციას, იგი თავად ლახავს სამოქალაქო აქტივისტებისა და დემონსტრანტების შეკრების თავისუფლებას. კეძოდ, 2021 წელს გაძლიერდა სამოქალაქო აქტივისტების წინააღმდეგ რეპრესია, რომელიც გამოიხატა სხვადასხვა აქციის მონაწილეთა უკანონო დაკავებებითა და მათთვის პასუხისმგებლობის დაკისრებით. დემონსტრანტების კრიტიკის ჩასახშობად როგორც სამართალდამცავი ორგანოები, ისე სასამართლოები იყენებენ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსს, რომელიც არ შეესაბამება ადამიანის უფლებათა თანამედროვე სტანდარტებს. მიუხედავად ამისა, პარლამენტმა, კოდექსის რეფორმის ნაცვლად, გაამკაცრა სანქციები მის ყველაზე პრობლემურ მუხლებში. გარდა ამისა, პარლამენტმა მიიღო „ამნისტიის შესახებ“ კანონი, რომელიც გაავრცელა იმ სამართალდამცავებზე, რომლებმაც 2019 წლის 19-20 ივნისს უხეშად დაარღვიეს დემონსტრანტთა შეკრების თავისუფლება.
ხელისუფლება 2021 წელსაც ებრძოდა კრიტიკულ აზრს. გამოხატვის თავისუფლების კუთხით, საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნულ კომისია არაერთხელ ჩაერია (კრიტიკული) მედიის თავისუფლებაში. კერძოდ, უხამსობისა და არასრულწლოვნებისთვის საზიანო გადაცემების, აგრეთვე პოლიტიკური რეკლამების ეთერში განთავსების საბაბით კომისიამ არაერთი მაუწყებელი სამართალდამრღვევად ცნო, რაც რეალურად წარმოადგენდა გამოხატვის თავისუფლების შინაარსობრივ და არაკონსტიტუციურ შეზღუდვას. მან მაუწყებლებს პოლიტიკური რეკლამების განთავსებისათვის სოლიდური ჯარიმა დააკისრა, რაც მიზნად ისახავდა მედიის სარედაქციო პოლიტიკის კონტროლს. გარდა ამისა, საგანგაშოა მედიის წარმომადგენლებზე განხორციელებული ფიზიკური და სიტყვიერი თავდასხმები, მათ შორის კი ყველაზე მასშტაბური იყო 2021 წლის 5 ივლისს მომხდარი ძალადობა, როდესაც სიძულვილის ჯგუფები ფიზიკურად გაუსწორდნენ მედიის ათეულობით წარმომადგენელს და დააზიანეს მათი აღჭურვილობა. ხელისუფლება არათუ არ ახდენს ჟურნალისტებზე ძალადობის პრევენციას, აღკვეთასა და სათანადოდ დასჯას, არამედ თავად ახალისებს აგრესიას კრიტიკული მედიის წინააღმდეგ მიმართული განცხადებებით. ბოლოს, გამოხატვის თავისუფლების ხარისხს საფრთხეს უქმნის „უარყოფითი დამოკიდებულების“ და „სიძულვილის ენის“ შემცველი პოლიტიკური რეკლამების/სააგიტაციო მასალის აკრძალვის მიზნით პარლამენტში წარდგენილი საკანონმდებლო ინიციატივა და ინიცირებული კანონპროექტი, რომელიც წარმოადგენს გამოხატვის თავისუფლების გაუმართლებელ შინაარსობრივ შეზღუდვას და არღვევს საერთაშორისო და კონსტიტუციურ სტანდარტებს.
2021 წელს გავრცელდა ინფორმაცია სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის მიერ სხვადასხვა პირების მასშტაბური და უკანონო ფარული მიყურადების შესახებ. პროკურატურამ და სასამართლომ მიყურადების მსხვერპლებს არ მიანიჭეს დაზარალებულის სტატუსი. შესაბამისად, ხელისუფლებას არ ჰქონია სათანადო რეაქცია პირადი ცხოვრებისა და კომუნიკაციის უფლების შელახვის შემთხვევებზე. ხელისუფლებას ასევე არ აქვს ნება, რომ შეცვალოს და გააუმჯობესოს მოქმედი კანონმდებლობა, რომელიც არღვევს საერთაშორისო და საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დადგენილ სტანდარტებს და უკანონო მიყურადებისა და მსგავსი ტიპის, ფარული საქმიანობისგან რეალურად არ იცავს პირადი და ოჯახური ცხოვრების, პირადი სივრცისა და კომუნიკაციის ხელშეუხებლობის უფლებებს.
2021 წელს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებს, რადგან, პოლიტიკურ პარტიათა შეთანხმების თანახმად, თუ „ქართული ოცნებას“ პროპორციული წესით მხარს არ დაუჭერდა ამომრჩეველთა 43%, მაშინ წლის ბოლომდე დაინიშნებოდა ვადამდელი საპარლამენტო არჩევნები. სამწუხაროდ, როგორც წინასაარჩევნო, ისე საარჩევნო პერიოდში დაფიქსირდა არაერთი სერიოზული დარღვევა, რომლებმაც ეჭვქვეშ დააყენეს არჩევნებისათვის სამართლიანი, თავისუფალი და თანასწორი გარემოს არსებობა და შეასუსტეს საბოლოო შედეგის მიმართ ნდობა.
მწვავე გამოწვევად რჩება როგორც სახელმწიფოს, ისე საზოგადოების მიერ უმცირესობათა მიმართ დისკრიმინაცია და ტოლერანტობის დაბალი ხარისხი. თანასწორობისა და ინკლუზიურობის პრინციპების საწინააღმდეგოდ, საქართველოს პარლამენტის დიასპორისა და კავკასიის საკითხთა კომიტეტის ბაზაზე ეროვნული უმცირესობების სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭოს შექმნა მიანიშნებს, რომ პარლამენტი ეთნიკური უმცირესობის წევრ მოქალაქეებს დიასპორად განიხილავს და მათ მეორეხარისხოვან მნიშვნელობას ანიჭებს. პრობლემურია ასევე ხელისუფლების დამოკიდებულება სექსუალური უმცირესობის მიმართაც. წელს ადგილი ჰქონდა ლგბტ+ თემის წევრებზე სიძულვილით მოტივირებულ არაერთ თავდასხმას, მათ შორის კი ყველაზე მასშტაბური იყო 2021 წლის 5 ივლისს რადიკალური ჯგუფების მიერ „ღირსების მარშის“ ძალადობრივი დარბევა. აღნიშნულ თავდასხმებზე ხელისუფლებას არათუ არ ჰქონია ეფექტიანი რეაგირება, არამედ მისმა წარმომადგენლებმა თავად წაახალისეს ჰომოფობია თავიანთი განცხადებებით. გარდა ამისა, საყურადღებოა სახელმწიფოს მიდგომა რელიგიური უმცირესობების მიმართაც. ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტის სოფელ ბუკნარში ადგილობრივი მუსლიმების მიერ სალოცავის მოსაწყობად შენობის შეძენას 2021 წლის იანვარში მოჰყვა ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის დაპირისპირება, რომლის მსგავსი ისლამოფობიური/თურქოფობიური კონფლიქტები გასულ წლებშიც დაფიქსირდა. თითქმის არცერთ შემთხვევაზე არ ყოფილა სახელმწიფოს სათანადო რეაგირება. პირიქით, რელიგიურ უმცირესობების თანასწორობის უფლებას თავად ხელისუფლება არღვევს. მაგალითად, სახელმწიფომ გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვა დროებით მოხსნა 1 და 7 იანვარს (შობას), აგრეთვე აღდგომას, თუმცა იგივე არ გააკეთა იმ დღეებში, როდესაც მსგავს დღესასწაულებს (თუმცა სხვა თარიღებში) არადომინანტი რელიგიური და ეთნიკური ჯგუფები აღნიშნავდნენ.
დისკრიმინაციული კომენდანტის საათის გარდა, პანდემიის მართვის პროცესში ხელისუფლებამ სხვადასხვა სახით გამოიჩინა შერჩევითი სამართლიანობა. შერჩევითი მიდგომის თვალსაჩინო მაგალითია 2021 წლის 7 აგვისტოს პრემირ მინისტრ ირაკლი ღარიბაშვილის დასწრება „ქეიფზე“ მაშინ, როდესაც აკრძალული იყო სოციალურ ღონისძიებებთან დაკავშირებით 10-ზე მეტი პირის თავშეყრა. შერჩევით სამართლიანობას ასევე წარმოადგენდა კანონით ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობისგან პანდემიის საწინააღმდეგო რეგულაციების დამრღვევი მხოლოდ იმ პირების გათავისუფლება, რომელთა მიერ სამართალდარღვევის ჩადენის ფაქტი თარიღდებოდა 2021 წლის 23 ივნისამდე და არ იყო აღსრულებული 9 სექტემბრის მოცემულობით. შესაბამისად, აღნიშნული პირები, თანასწორობის უფლების საწინააღმდეგოდ, აღმოჩნდნენ პრივილეგირებულ მდგომარეობაში იმ პირებთან შედარებით, რომლებსაც ანალოგიური ქმედებებისთვის კანონის ძალაში შესვლის მომენტიდან სახდელი გადახდილი ჰქონდათ. გარდა ამისა, პანდემიის მართვა პრობლემური იყო იმდენად, რამდენადაც, კონსტიტუციის დარღვევით, პანდემიის საწინააღმდეგო რეგულაციები თავიანთი სიმძიმის გამო უტოლდებოდა დე ფაქტო საგანგებო მდგომარეობას, განსაზღვრული იყო მთავრობის რეგულაციითა და არა კანონით და ეწინააღმდეგებოდა თანაზომიერების კონსტიტუციურ სტანდარტს.
2021 წელს არ გამოსწორებულა ვითარება მართლმსაჯულების სისტემაში. 19 აპრილს ევროკავშირის მედიაციით მიღწეული შეთანხმებისა და საერთაშორისო პარტნიორების მოწოდების მიუხედავად, სასამართლო სისტემაში ძირეული რეფორმების გატარების გარეშე გაგრძელდა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოსა და პარლამენტში უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების დანიშვნის პროცესი, ასევე არ შეჩერებულა თავად საბჭოს წევრების არჩევა. შედეგად, თანამდებობებზე დაინიშნენ ისეთი პირები, რომელთა კომპეტენცია, დამოუკიდებლობა და მიუკერძოებლობა საეჭვოა ე.წ. „კლანთან“, ანუ მოსამართლეთა გავლენიან ჯგუფთან მათი კავშირის გამო. შესაბამისად, მართლმსაჯულების სისტემა კვლავ პოლიტიზირებულია.
დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს არარსებობის პირობებში არ არის გასაკვირი, რომ 2021 წელსაც მიმდინარეობდა პოლიტიკურად მოტივირებული სამართალწარმოება. 2021 წლის 23 თებერვალს, სასამართლოს მიერ გირაოს შეცვლის შემდეგ, სამართალდამცავები შეიჭრნენ მთავარი ოპოზიციური პარტიის, ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ოფისში და პარტიის ლიდერი, ნიკა მელია ძალის გამოყენებით დააკავეს. ნიკა მელიას დაკავებამ გამოიწვია უმწვავესი კრიტიკა საერთაშორისო და ეროვნულ დონეზე და კიდევ უფრო გააღრმავა პოლიტიკური კრიზისი. ანალოგიურად, პოლიტიკურად მოტივირებული იყო თავდაცვის ყოფილი მინისტრისა და ტელეკომპანია „ფორმულას“ დამფუძნებლის, დავით კეზერაშვილის წინააღმდეგ საქმე. კერძოდ, ქვედა ინსტანციის სასამართლოების გამამართლებელი განაჩენების შემდეგ უზენაესმა სასამართლომ კეზერაშვილი დამნაშავედ ცნო. თავდაცვის სამინისტრომ ამის შემდეგ, კეზერაშვილის წინააღმდეგ ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით სარჩელი შეიტანა, რაც სამოქალაქო სექტორმა კრიტიკულ მედიაზე ზეწოლად მიიჩნია. გარდა ამისა, პოლიტიკურად მოტივირებულია ქვეყნის მესამე პრედიზენტის, მიხეილ სააკაშვილის, წინააღმდეგ მიმდინარე საქმეები და პატიმრობა. პროტესტის ნიშნად, სააკაშვილმა შიმშილობა დაიწყო. ექსპერტების რეკომენდაციების მიუხედავად, იგი გადაიყვანეს არა მულტიპროფილურ ჰოსპიტალში, არამედ პენიტენციურ დაწესებულებაში, სადაც მასზე განხორციელდა ფსიქოლოგიური ზეწოლა და სადაც არ იყო მოშიმშილე სააკაშვილის მკურნალობისათვის სათანადო პირობები. შესაბამისად, იგი დაექვემდებარა დამამცირებელ, არაადამიანურ მოპყრობას. გარდა ამისა, მას, სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევით, რამდენჯერმე არ მისცეს სასამართლო პროცესებზე დასწრების შესაძლებლობა.
2021 წელს სერიოზული პრობლემა იყო საპატრიარქოს დაქვემდებარებულ ნინოწმინდის პანსიონში მცხოვრები ბავშვების უფლებრივი მდგომარეობა. პანსიონში ფიქსირდებოდა არასრულწლოვანთა უფლებების დარღვევის შემთხვევები. მიუხედავად ამისა, სოციალური მუშაკი და სახალხო დამცველის მონიტორინგის ჯგუფი პანსიონში რამდენჯერმე არ შეუშვეს, რაზეც სახელმწიფოს არ ჰქონია სათანადო რეაგირება. სასამართლოს 5 ივნისის გადაწყვეტილებით, დაწესებულება დაუყოვნებლივ უნდა დაეტოვებინა თითოეულ ბავშვს, მაგრამ, 12 ნოემბრის მონაცემებით, პანსიონში რჩებოდა 15 აღსაზრდელი.
2021 წელს უკიდურესად დაძაბული იყო პოლიტიკური ვითარება. 2020 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგების გამო ხელისუფლებასა და ოპოზიციას შორის არსებული კრიზისის დასაძლევად ევროკავშირის შუამავლობით რამდენჯერმე გაიმართა მოლაპარაკება. საბოლოოდ, მხარეებს შორის 19 აპრილს დაიდო პოლიტიკური შეთანხმება, რომელიც ითვალისწინებდა, მათ შორის, სასამართლოს რეფორმასა და ვადამდელ საპარლამენტო არჩევნებს, თუ „ქართული ოცნება“ ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებზე ვერ მოიპოვებდა პროპორციული საარჩევნო ხმების 43%-ს. შეთანხმების მიუხედავად, ხელისუფლებამ, როგორც ითქვა, რეფორმების გარეშე გააგრძელა მოსამართლეთა დანიშვნა, საბოლოოდ კი შეთანხმებიდან გამოვიდა. შედეგად, უფრო დაიძაბა პოლიტიკური ვითარება და შეფერხდა ქვეყნის ევრო-ატლანტიკური ინტეგრაციისა და დემოკრატიული განვითარების პროცესები. ამასთან, ამ კრიზისმა ყურადღების მიღმა დატოვა კოვიდ-პანდემიის სწორად მართვის საკითხი, რამაც სერიოზული საფრთხის ქვეშ დააყენა მოსახლეობის ჯანმრთელობა და ეკონომიკური კეთილდღეობა.
